Per Petterson is een oeuvrebouwer. De Noorse romancier, een literaire ereklasser sinds hij voor Paarden stelen in 2007 de prestigieuze internationale IMPAC-prijs kreeg, heeft de krijtlijnen van zijn fictieve universum minutieus afgebakend. Het ligt in Noorwegen en Denemarken en is bevolkt met arbeiders en jongeren met communistische sympathieën. Er wordt veel gelezen, en mensen reizen er met de ferry — tussen haakjes: de ouders en een broer van Petterson stierven in 1990 met 156 anderen in een brand op de Scandinavian Star ferry.
Het opvallendste kenmerk van de meeste romans van Petterson is een hoofdpersonage met de naam Arvid Jansen. ‘Hij is niet mijn alter ego, hij is mijn stuntman. Er overkomen hem dingen die mij hadden kunnen overkomen, maar niet overkomen zijn', zei Petterson daarover in een interview met The Guardian.
Al vroeg in Ik vervloek de rivier des tijds, de nieuwste Petterson, zit de 37-jarige Arvid Jansen op de ferry tussen Oslo en Jutland — het is 1989 en hij volgt in een opwelling zijn moeder, die na de diagnose van maagkanker naar haar geboortestreek terugkeert om het nieuws te verwerken. Arvid wil haar steunen, troosten en nog zoveel vertellen — dat hij gaat scheiden van zijn vrouw, om maar te beginnen.
Het verhaal wordt aangedreven door de herinneringen die losgeweekt worden door de terugkeer naar Jutland. Arvid denkt terug aan hoe het vroeger was, met vier broers samen, en later met drie, omdat één broer veel te vroeg gestorven is; hoe hij rotzooide met het buurmeisje, daarna een vriendin kreeg, en nu pijn in zijn borst voelt en dwangmatig zijn ogen dichtknijpt bij het idee van een scheiding; hoe hij een Mao-poster op zijn slaapkamer had, en als jonge fabrieksarbeider de communistische revolutie uitdroeg; hoe zijn moeder hem de liefde voor film en literatuur bijbracht, maar hem verder niet begreep, en hoe hij desondanks nog steeds constant naar haar aandacht hengelt; hoe hij eigenlijk al zijn hele leven twijfelt aan haar liefde en nooit iets aan zijn vader heeft gehad. Ik vervloek de rivier des tijds is het delicate portret van een moeder-zoonrelatie.
Wurggreep
Per Petterson houdt er nergens een rechtlijnige chronologie op na. Het heden en het verleden gaan naadloos in elkaar over, tot ze in hun versmelting de tijd lijken op te heffen. De enorme klasse van Petterson schuilt in de nauwgezetheid waarmee hij op zoek gaat naar het bepalende moment in het leven van zijn personage, en dan loodrecht afdaalt naar de bodem van die seconde.
Het begrip van die ene seconde is belangrijk om opnieuw met het leven verzoend te geraken. Maar dat is geen eenvoudige opgave: er moet zoveel verzoend worden, en de wereld davert zo hard op zijn grondvesten dat zelfs de Berlijnse Muur is gevallen.
Arvids tragiek is bovendien dat hij terugkeert naar een bepaalde plaats om een bepaalde tijd opnieuw te beleven — de tijd toen de beslissingen nog keuzes waren, kansen nog gegrepen konden worden, en alles nog mogelijk was. Hij probeert zijn waardigheid te behouden in een groots gevecht tegen de wurggreep van ruimte en tijd, terwijl hij ten volle beseft dat tijd, ook al denk je alles onder controle te hebben, in een onbewaakt ogenblik toch altijd door je vingers glipt.
Ik vervloek de rivier des tijds is een sobere, krachtige en nazinderende beschouwing over afscheid, verlies en herinnering van een gelouterd auteur op de top van zijn kunnen. Er lopen vele scheuren door het fictieve universum van Per Petterson, maar zolang hij die scheuren perfect gedoseerd blijft dempen met diepmenselijkheid, tederheid en mededogen, kunnen wij niet anders dan ze heel voorzichtig koesteren. Het grote idee uitwerken op de kleine ruimte: in die beperking toont zich hier de meester.
Per Petterson / Ik vervloek de rivier des tijds / vertaling: Paula Stevens / De Geus / 249p / recensie 'Scheuren dempen' gepubliceerd in De Standaard der Letteren
