Bij de publicatie van zijn monumentale roman De onzaligen van Lódz legde de Zweedse schrijver Steve Sem-Sandberg (1958) in het Svenska Dagbladet uit wat hem precies ergert aan de klassieke benadering van verhalen over de Shoah: 'Ze focussen op een bepaalde manier altijd op hen die het overleefd hebben, zodat we als lezers opgelucht kunnen ademhalen en zeggen: 'ja, het kwam uiteindelijk allemaal goed'.'
Sem-Sandbergs logische alternatief is een radicaler slachtofferperspectief. We weten al uit de geschiedenisboeken hoe het is afgelopen met de historische figuren die hij opvoert in het getto van Lódz. Daardoor dreigt ook onvermijdelijk fatalisme, maar de geboren verteller Sem-Sandberg omzeilt die valkuilen met boeiende nevenpersonages van wie we het lot nog niet kennen. Hij bouwt via verschillende verhaallijnen voldoende spanning in, terwijl dat niet eens zijn belangrijkste bezorgdheid is. De onzaligen van Lódz is ook, en misschien vooral, een verschrikkelijk monument tegen het vergeten, en een confronterende exploratie van de dynamiek van macht en repressie in een geïsoleerd systeem.
Overlevingsdrang
Kort na hun verovering van Lódz, in september 1939, germaniseerden de nazi's de stad tot Litzmannstadt en richtten ze er het tweede grootste Joodse getto van het bezette Polen op. Een derde van de 672.000 inwoners was Joods; toen de Russen het getto begin 1945 bevrijdden, waren er, na jaren van deportaties naar de vernietigingskampen, nog enkele honderden over. Amper 10.000 Joden uit het getto overleefden de oorlog.
De inwoners van het getto zijn memorabele figuren, die met een bovenmenselijke overlevingsdrang overeind proberen te blijven in een draaikolk van honger, pijn, gruwel en wanhoop, die Sem-Sandberg op een erg indringende wijze tastbaar maakt. Het getto is een uitzichtloos doolhof, een parallelle realiteit waarin niemand te vertrouwen is en het ene slachtoffer het andere verraadt. Het gros van de Joden verricht mensonterende slavenarbeid, gecontroleerd door Joodse en Duitse ordehandhavers. Het leven is er, zeker nadat het nieuws van de Shoah begint door te dringen, claustrofobisch en zonder enige hoop.
De sleutelfiguur is Mordechai Chaim Rumkowski, een Jood die door de nazi's met bijna onbeperkte macht aan het hoofd van het getto wordt geïnstalleerd. Hij verzet zich niet tegen de nazi's. Integendeel, onder het motto 'unser einziger Weg ist Arbeit' doet hij er alles aan om van het getto een gestroomlijnde productiemachine te maken. Zo wil hij het getto onmisbaar maken voor de allesverslindende oorlogsmachine van de nazi's, maar die eisen een steeds hogere productiviteit in steeds slechtere arbeids- en levensvoorwaarden. Eerst worden stakers gedeporteerd, dan kinderen, en dan iedereen die niet kan werken. Die totale vermarkting van het menselijke leven werkt de uitzichtloosheid in de hand. De inwoners revolteren, en de macht van Rumkowski brokkelt af, tot hij in augustus 1944 wordt gedeporteerd en vermoord.
Nuances
De even fascinerende als afstotelijke Rumkowski is de hefboom waarmee Sem-Sandberg van een prima historische roman superieure tijdloze literatuur maakt. Was Rumkowski een leugenachtige aartsopportunist die 'de onzekerheid tot staatsideologie verhief om ongehinderd materiaal te kunnen blijven leveren voor de nazistische vernietigingsmachine' en genoot van zijn macht in het getto? Of een machteloze naïeveling die zijn volk zonder enige vorm van verzet naar de slachtbank liet leiden? Een pragmatische visionair die door te produceren en sluw te onderhandelen alsnog 10.000 Joden door de oorlog loodste?
Sem-Sandberg laat duidelijk zien hoe verwerpelijk Rumkowski zich gedroeg, maar toont ook hoe alles afhangt van nuances, omstandigheden, perspectieven, en van nog zo veel meer. De onbenaderbaarheid van een absolute waarheid verhindert een eenvoudig, algemeen geldend oordeel.
Sem-Sandberg sluit apocalyptisch en beklemmend af, met een radicale vervaging van de grens tussen de levenden en de doden. 'Er zijn gewoon niet meer voldoende levenden over om een hele werkelijkheid te kunnen dragen', schrijft hij. De onzaligen van Lódz is een welgemikte moker. Wanneer die impact langzaam vervaagt, kristalliseert het besef dat er bij Sem-Sandberg weinig antwoorden te rapen zijn, maar dat de vragen dieper en complexer zijn geworden. Hij schildert zijn universum in alle mogelijke grijstinten, maar nooit in wit of zwart.
In Zweden wordt Steve Sem-Sandberg met deze bekroonde roman - zijn twaalfde, maar de eerste die in het Nederlands wordt vertaald - de internationale doorbraak voorspeld. Zelden zal dat zo verdiend geweest zijn.Steve Sem-Sandberg / De onzaligen van Lódz / vertaling: Geri de Boer / Anthos / 599p / recensie 'De onzaligen van Lódz' gepubliceerd in De Standaard der Letteren
