dinsdag 27 augustus 2013

de fatale driehoek - peter fröberg idling

In 1978 reisden vier linkse Zweden door het Democratisch Kampuchea van Pol Pot. Ze vonden er een socialistisch paradijs vol gezonde, blije mensen, en trokken dus langs een van de grootste massamoorden van de twintigste eeuw zonder daar ook maar iets van te merken. De glimlach van Pol Pot, het boek dat de Zweedse journalist en jurist Peter Fröberg Idling daarover publiceerde, werd een behoorlijk commercieel en kritisch succes. Hij zocht een verklaring voor de selectieve ideologische blindheid van zijn landgenoten en analyseerde ook uitvoerig de complexe Cambodjaanse context, de rol van de Amerikanen en de gruweldaden van de Rode Khmer.
In De fatale driehoek keert Fröberg verder terug in de tijd en focust hij op één intense maand in de late zomer van 1955, kort na de onafhankelijkheid van Frankrijk in november 1953 en twintig jaar voor het begin van het Rode Khmer-regime. Nadat koning Norodom Sihanouk begin maart 1955 is afgetreden, worden er voor het eerste echte parlementsverkiezingen gehouden. Sihanouk haalt voor de conservatieve partij een verpletterende overwinning en wordt premier.

Heb de boeren lief
Hoewel De fatale driehoek uitdrukkelijk een ‘fantasie’ is, dus een roman en geen journalistiek werk, zijn de drie hoofdpersonages, die elk een deel van het verhaal dragen, historische figuren. Sar zal later bekend worden als Pol Pot, maar is in 1955 nog een onbekende literatuurleraar en ondergrondse marxistische revolutionair. Sary is een minister van Sihanouk en dus een politiek tegenstander van Sar. Somaly is de schakel tussen de twee mannen, als verloofde van Sar en maîtresse van Sary, van wie ze na de verkiezingen zwanger wordt, om haar levensstijl te kunnen behouden.
Sar heeft in Parijs gestudeerd en is gek van zijn beeldschone Somaly, de dochter van prinses Ramsi, al beschouwt hij verliefdheid, en dan nog op een ‘verwende vrouw uit de bourgeoisie’, als ‘karakterzwakke sentimentaliteit’, want de revolutie gaat voor. Pas in de epiloog wordt zijn identiteit geëxpliciteerd – voordien wekt hij, als underdog, enige sympathie op, door zijn verzet tegen de heersende klasse. Hij etaleert een groot verlangen naar vrijheid en zelfbeschikking voor zijn land, maar beseft dat twee belangrijke voorwaarden voor echte revolutie ontbreken: een ‘politiek bewust proletariaat’ en ‘landarbeiders die lijfeigenen zijn’. In manifesten neemt hij het gebod op om de arbeidersklasse en de boeren ‘lief te hebben, te eren en bij te staan’. Maar omdat zijn partij verliest, kan hij niets in de praktijk brengen.
Ook Sary heeft, zoals zo velen uit de Cambodjaanse elite, een verleden in Parijs, waar hij democratische principes omarmde. Maar als minister wordt hij een machtspoliticus, die electorale opponenten gevangen zet. Sar verwijt Sary dat hij teruggrijpt naar praktijken die ‘volstrekt vreemd zouden zijn in de Europese democratieën die hij naar eigen zeggen zo bewondert’. Het klinkt, met wat we nu weten, bijzonder cynisch.

Het wiel der geschiedenis
Omdat Fröberg het verhaal in 1955 laat spelen, is De fatale driehoek een prequel van de grote tragedie. In 1955 hebben Sar en Sary nog hetzelfde doel: beter besturen dan de Franse koloniale heerser. In beide gevallen ontspoort die intentie op verschrikkelijke wijze, maar dat gaat slechts stap voor stap.
Fröberg imponeert vooral als analyticus en sfeerschepper. Als analyticus fileert hij de complexe dynamiek in een hopeloos verdeeld land, vooral door vanuit verschillende perspectieven te kijken. Als sfeerschepper maakt hij de constante paranoia van de revolutionairen (geluiden die doen verstijven, auto’s met gedoofde lichten), de machinaties, de tropische broeierigheid van Pnomh Penh en de complexe afhankelijkheid van de vroegere kolonisator Frankrijk bijzonder aanschouwelijk.

De hoofdstukken die Sar vertelt, zijn in de tweede persoon geschreven. Dat relatief ongewone vertelperspectief is niet het meest aangename, maar door Sar zichzelf te laten toespreken, geeft Fröberg het verhaal wel iets akelig bedrukts en onafwendbaars – het eindspel: 1,7 miljoen doden en een getraumatiseerde samenleving. Het blijft hallucinant hoe dat banale begin, het vroege gedweep van Sar met Marx, het gegoochel met termen als ‘de nieuwe kolonisatie’ en ‘kapitalistische onderdrukking’ evolueert naar een koppige, ontmenselijkende overtuiging dat ‘het wiel der geschiedenis rolt naar een rechtvaardiger toekomst’, zonder dat iemand het mag laten stoppen, en culmineert in een krankzinnige massamoord. Wie zijn lectuur graag voor zichzelf verantwoordt, moet niet verder zoeken: De fatale driehoek bevordert empathie, begrip en herinnering. En dat is heel wat.

Peter Fröberg Idling / De fatale driehoek / vertaling: Wendy Prins / Nieuw Amsterdam / 320p / gepubliceerd in De Standaard der Letteren, 16/08/2013

donderdag 15 augustus 2013

dierbaar - linn ullmann

Het epicentrum van Dierbaar, de vijfde roman van de Noorse schrijfster Linn Ulmann, is het feest dat Jon en Siri Dreyer geven voor de 75ste verjaardag van Siri’s moeder Jenny. Jon is een succesvolle schrijver met een writer’s block die het derde deel van zijn trilogie maar niet geschreven krijgt. Siri heeft een restaurant in een oude bakkerij. Jenny baatte vroeger een boekhandel uit en woont, sinds haar man vertrokken is, samen met Irma. Nadat ze meer dan twintig jaar geen druppel heeft gedronken, is Jenny net voor het feest uit balorigheid weer aan de rode wijn gegaan.
Het feest is een maskerade, een dun laagje vernis over een disfunctionele familie. Jenny wilde om te beginnen al geen feest. Haar relatie met Siri is een beetje vertroebeld, net als die van Siri met haar lastige tienerdochter Alma. Jon gaat gretig vreemd, op zoek naar iets wat hij niet vinden, laat staan benoemen kan. Vroeger waren Siri en Jon nochtans gelukkig samen. Maar ooit, ergens, moeten ze niet goed hebben opgelet, en plots begon alles uit elkaar te vallen. Alsof dat allemaal nog niet ingewikkeld genoeg is, hangen er nog twee andere grote schaduwen over het feest, en bij uitbreiding ook over hun leven: de tragische dood van Siri’s broer, als kleuter, en de onrustwekkende verdwijning van Mille, Jon en Siri’s au pair. Ullmann vertelt vooral wat er voor en na het feest gebeurt.

Onnadrukkelijke humor
Ullmann heeft van haar vader, de grote Zweedse regisseur Ingmar Bergman, niet alleen een voorliefde voor zware thema’s geërfd, maar ook een affiniteit met disfunctionele gezinnen. Bergman had een turbulent liefdesleven, en zag acht kinderen geboren worden uit vijf huwelijken. Parallel had hij ook nog langdurige liefdesrelaties met zijn actrices Harriet Andersson, Bibi Andersson en Liv Ullmann. Uit de relatie met die laatste, zijn Noorse muze, werd in 1966 Linn geboren, zijn negende en laatste kind. Vier jaar later was de affaire tussen Bergman en Ullmann alweer voorbij.
Ondanks de ernstige thema’s heeft Ullmann nauwelijks iets van Bergmans kenmerkende toon. Dierbaar gaat over verlies en rouw, over verlangen naar wat niet is en nooit meer kan zijn, over verraad, vervreemding en verantwoordelijkheid, maar Ullmann heeft gekozen voor de weg van het licht. Haar universum is niet doordesemd van schuld en boete, sterfelijkheid en existentiële twijfel. Er is mededogen, warmte, hoop, en er valt al eens te glimlachen. Ullmann heeft gevoel voor humor, op een onnadrukkelijke manier.
Net als in Een gezegend kind (2008), haar bekendste boek, toont Ullmann zich in Dierbaar een bijzonder vaardig schrijfster. Ze bouwt de roman niet chronologisch op, zodat al meteen in grote lijnen duidelijk is hoe het afloopt. Toch weet ze zonder problemen een spanningsboog te creëren.

Brokstukken en splinters
Door haar verhaal vanuit verschillende hoeken tegen het licht te houden, creëert ze een mooi prisma-effect. In die aanpak is onzekerheid essentieel. Ullmann duwt geen allesdoordringende levensvisie of moreel standpunt naar voren en zit niet gevangen in het beklemmende korset van een literair programma. Ullmann aarzelt, bekijkt alles nog eens op een andere manier, suggereert nog iets anders, en beseft dat een nieuwe herinnering of terugblik alles weer verandert. Met elk stukje waarheid dat naar boven komt, verandert de grotere waarheid. Want Jon was misschien wel erg close met Mille. En Siri stond te kijken aan de rand van het ven toen haar kleine broertje verdronk. Jenny heeft na haar zoon ook nog haar man verloren.
Ullmann is empathisch en liefdevol, maar nooit sentimenteel. Haar meerstemmige analyse van de pijn, het verlies en de zwakheid van de mens aan de hand van het leven van één kleine familie snijdt diep, ondanks haar bijna achteloos elegante proza. In de handen van een mindere schrijver was Dierbaar wellicht een tranendal geworden, of misschien een spannende speurtocht naar de motieven voor en de schuldigen van de verdwijning van Mille, maar daar gaat het Ullmann niet om. Ze laat zien hoe mensen met brokstukken en splinters de ruïnes van hun leven proberen te stutten en altijd wel iets vinden: perspectief, op vergeving. En misschien, wie weet, zelfs een toekomst.


Linn Ullmann / Dierbaar / vertaling: Lucy Pijttersen / De Bezige Bij / 299p / gepubliceerd in De Standaard der Letteren, 14 juni 2013


waar de vogels vliegen - tomas bannerhed

Het platteland heeft in de Scandinavische literatuur traditioneel een grotere rol gespeeld dan in de Nederlandstalige of Angelsaksische. Dat is misschien te verklaren met de mantra ‘schrijf over wat je kent’. De tijd van de naturalistische boerenromans is voorbij, maar het onbarmhartige platteland blijft populair als projectiescherm voor moderne tragikomische, ironische en surrealistische varianten bij schrijvers als Lars Husum, Torgny Lindgren en Erling Jepsen.
In Waar de vogels vliegen van Tomas Bannerhed, is geen plaats voor ironie of surrealisme, net als in de uitvoerige plattelandspassages bij Karl Ove Knausgård. Boeren gaan er na gedane arbeid zwijgend aan tafel om God te danken voor spijs en drank. Ze eten oer-Zweedse kost als balkenbrij en kloppen, als het dondert, driemaal met een stuk hout op het fornuis, ‘voor de zekerheid’. Er duiken twee problemen op: vader Agne wordt zachtjes gek, en Klas is niet geïnteresseerd in de boerderij.
Agne is irrationeel bang voor weersveranderingen, coloradokevers en de atoombom. ‘Dit zou wel eens helemaal verkeerd kunnen aflopen’, zegt hij, maar dat doet het nooit. Op een dag wordt hij opgenomen in de psychiatrie. Hij keert terug, plichtbewust, maar verliest verder de trappers. ’s Nachts is hij koortsachtig in de weer in de kelder of de tuin, bij zijn nutteloze schroothoop. Ook de raven maken hem doodsbang, want raven betekenen de dood.
Agne wil zijn oudste zoon opleiden voor de opvolging, maar Klas studeert goed, en is vooral in vogels geïnteresseerd. Hij wil niet dezelfde fout maken als zijn vader, die zijn toekomst moest laten schieten om boer te worden.

Vliegenzwam
Het eerste probleem van het gezin verergert het tweede. ‘Jij moet ons tegen alles beschermen’, zegt Agne. Als de pachtboerderij niet goed beheerd wordt, moeten ze eruit. Ook op het Zweedse platteland heerst de markt.
Maar hoe onafhankelijk Klas zich ook opstelt, hij blijkt niet immuun voor de angsten van zijn vader. Dat uit zich in bedplassen, dwanggedachten, morbide dromen en een ‘kwaad oog’ in het plafond. In het bos, bij zijn vogels, hoort hij stemmen. In essentie doet hij wat prehistorische volkeren deden: verhalen maken van zijn angsten en de natuurfenomenen, om ze te verklaren en te bezweren.
Daarom blijft hij met een aandoenlijke vitaliteit zoeken naar verlossing. De liefde biedt zich aan in de gedaante van de mooie Veronica, het buurmeisje dat verschijnt, zijn wereld in enkele intieme momenten door elkaar schudt, en weer verdwijnt. Er is ook de fysieke vlucht, wanneer hij wegloopt om in een tent in het bos te wonen. In een koortsig ritueel probeert hij via de hallucinogene effecten van een giftige vliegenzwam zijn duivels uit te drijven. Bannerheds indrukwekkende epische vertelkracht ontbolstert hier volledig.
Maar uiteindelijk falen Klas’ ontsnappingspogingen, want aan het lot valt niet te ontsnappen. ‘Dat is ons deel’, beseft hij. ‘Het is het enige wat wij hebben. De aarde waarop de zon en de raven neerkijken.’ Beklemming zet de toon, maar Bannerhed gooit tijdig ramen en deuren open. Zijn proza sprankelt, zijn beelden spreken, en de alomtegenwoordige vogels – een escapistisch thema – geven alles een verrassende lichtheid.

Oedipaal
In Zweden kreeg Bannerhed meteen de prestigieuze Augustprijs. Met voorgangers als Sem-Sandberg, Enquist, Tranströmer en Lindgren is dat een keurmerk. Toch heeft Waar de vogels vliegen nog enkele onvolmaaktheden, zoals vaak eigen aan debuten. Klas’ ontsnappingspogingen zijn losse draden: ze doemen op in de verhaalopbouw, gaan even mee, en verdwijnen dan weer. Mussen vallen zomaar van het dak, pistolen worden niet afgevuurd. Bovendien worstelt Bannerhed, door de stemmen en gedachten van Klas, soms met het vertelperspectief.
Maar dat hindert niet, want Bannerheds stijl, vertelkracht en thematiek zijn verrassend matuur. Waar de vogels vliegen gaat over een overgangsritueel, over verwachtingen en dromen, over verlossing, en over hoe de waanzin van het alledaagse iemand helemaal verloren kan doen gaan. Via de knecht, die in de plaats van Klas de rol van de vader overneemt, krijgt het verhaal nog een onverwacht oedipaal trekje.
Onstuitbaar werkt Bannerhed naar zijn finale toe, tot we net als Klas om verlossing smeken. Maar er is slechts één zekerheid: op het einde komen de raven. Zo mooi kan beklemming kan zijn.


Tomas Bannerhed / Waar de vogels vliegen / vertaling: Maydo van Marwijk Kooy / De Geus / 413p / gepubliceerd in De Standaard der Letteren, 26 april 2013


zoon - karl ove knausgård

Knausgård is de laatste tijd niet weg te denken uit de literaire actualiteit, en dat blijft nog wel even zo. Na het unieke Engelen vallen langzaam begon hij aan de romancyclus Mijn strijd . Nadat de sterauteur in Vader had geschreven over de traumatiserende dood van zijn vader en in Liefde over zijn getroebleerde gezinsleven, behandelt hij in Zoon zijn kindertijd.
Vanaf de eerste pagina is dit boek vintage Mijn strijd : het eigen leven als onderwerp, een bijna obsessieve documentatiedrang en geregeld een essayistische uitwijding. Hij beschrijft, in groter detail dan noodzakelijk is, hoe zijn vader, moeder, broer en hijzelf als baby van acht maanden in de zomer van 1969 vanuit Oslo aankomen in een nieuwbouwwijk op het Zuid-Noorse eiland Tromøya. Hij lardeert die episode met zijn visie op de Noorse maatschappij-opbouw na de Tweede Wereldoorlog. Als eerste generatie moesten zijn ouders hun leven zien te ordenen tijdens de grootscheepse centralisatiebeweging van de overheid.

Angst
‘Ik hoef alleen maar in gedachten de deur open te doen en naar buiten te stappen en de beelden stromen me al tegemoet', schrijft Knausgård. Voor zijn zesde heeft hij alles alleen van horen zeggen, maar daarna komen zijn herinneringen in gulpen naar buiten: zijn angsten en weinige vrienden, zijn kwajongensstreken en scabreuze avonturen, zijn christelijke inspiratie, zijn liefde voor The Beatles en voetbal, zijn punkgroepje Bloedprop, zijn groeiende verlangen naar meisjes. Naar goede gewoonte ontziet hij zichzelf allerminst: ‘Mijn hele wezen, mijn preoccupatie met kleren, mijn lange wimpers en mijn zachte wangen, mijn betweterige gedrag en slecht verholen goede schoolprestaties waren in principe reden genoeg voor een prepuberale ramp.'
Daarbij komt nog een zware slagschaduw. In Vader was de slechte relatie van vader Knausgård met zijn twee zonen al toegelicht, maar hier wordt alles pijnlijk uitvoerig geduid: diens onbegrip, woede, kilheid, talent voor vernedering en fysieke aanwezigheid vervullen de kleine Karl Ove van angst. Meer zelfs, hij haatte hem. ‘Ik kon me met geen mogelijkheid op hem wreken. Behalve in mijn gedachten en in mijn fantasie, die zo geprezen werd, daar kon ik hem kapotmaken', schrijft hij. Om te ontsnappen, fantaseert hij over de dood. Zijn moeder redt hem: ‘Als zij er niet geweest was, dan was ik alleen met papa opgegroeid, en dan zou ik mezelf vroeger of later op de een of andere manier om zeep gebracht hebben.'
De sleutelvraag van Zoon is waarom Knausgård zo diep blijft ingaan op zijn verleden. Hij gelooft dat hij, als hij maar diep genoeg in zichzelf woelt, universele waarheden zal vinden. Daarin is Knausgård onvermoeibaar, in die mate dat het hem onmogelijk lijkt om dingen weg te laten – de boerderij van zijn grootouders, bijvoorbeeld, beschrijft hij absurd gedetailleerd. Door de alledaagsheid zo radicaal door te trekken, verheft Knausgård ze tot de kwintessens. Eerlijkheid is daarbij van groot belang – of beter: eerlijkheid als intentie, want hij beseft als geen ander dat voor het geheugen niet de waarheid het hoogste goed is, maar het eigenbelang.
Toch is, op de haat voor zijn vader na, het overheersende gevoel in Zoon niet die kenmerkende mengeling van verdriet, ergernis en woede. Het boek is doordesemd van geluk, verwondering en verlangen. De jonge Knausgård groet 's morgens de dingen, en ontdekt altijd wel iets nieuws. De schrijver vat meesterlijk de schijnbare eindeloosheid van het alledaagse, zo eigen aan de kindertijd.
Knausgård is een auteur voor wie het onderwerp niet zo belangrijk is: hij fascineert bijna altijd, ondanks het gebrek aan spanning, humor en sensatie. Zijn radicale programma, de vernieuwing van de literatuur en het einde van de fictie, blijft moeiteloos overeind, op een manier die na al die honderden pagina's nog steeds moeilijk te verklaren valt. Hij blijft verder zoeken naar een nieuwe vorm voor een ambitieuze nieuwe taal: een versmelting van plotloze fictie en gereconstrueerde non-fictie. Zoon is prachtig, maar Knausgård heeft ons verwend gemaakt, en Vader en Liefdezijn gewoon beter.


Karl Ove Knausgård / Zoon / vertaling: Paula Stevens / De Geus / 443p / gepubliceerd in De Standaard der Letteren, 22 maart 2013


herinneringen - torgny lindgren

‘Je zou je Herinneringen moeten schrijven, zei de uitgever. Dat kan ik niet, zei ik. Ik heb geen herinneringen.'
De zinnen waarmee Torgny Lindgren zijn autobiografische roman Herinneringen opent, zijn meer dan een boutade. De 74-jarige Lindgren is er trots op dat hij een halve eeuw van zijn verbeelding heeft geleefd, en hij hoedt zich ervoor die verbeelding als herinneringen te bestempelen. Herinneringen veronderstellen een geheugen, en dat is niet meer dan een constructie, iets wat mensen hebben verzonnen omdat ze behoefte hebben aan geschiedenis en verhalen. De reden waarom hij inspeelt op die behoefte, is allerminst commercieel. Hij schrijft om de geheimen van het bestaan te ontsluieren.
Ondanks zijn initiële weigering dringt zijn uitgever aan: ‘Geef me eens één zinnige reden […] waarom je niet eindelijk een boek zou schrijven waar we je daadwerkelijk om gevraagd hebben? In plaats van al die krankzinnige vertellingen waarop we helemaal niet zaten te wachten.' En Lindgren begint voorzichtig te vertellen: over zijn kleurrijke grootvader, die vanuit de rugwervels door de kanker werd aangevreten; over de van de aardbodem verdwenen tante Hildur, die na vele jaren zonder bericht vanuit Canada plots om iets banaals als een recept vroeg; over zijn van het geloof afgevallen vader; over zijn stervende moeder, die, net als hijzelf, altijd overal ‘vreemd volk' is geweest, maar die wel blij was dat hij ‘ondanks alles' in zijn levensonderhoud kon voorzien; over zijn bevreemdende ontmoetingen met andere schrijvers, onder meer in de Zweedse Academie, waar Lindgren al meer dan twintig jaar stoel negen bezet.

García Márquez
In zijn recensie van de wonderlijke roman Het licht (1996) vergeleek de Nederlandse schrijver Bernlef Lindgren met de grote Zuid-Amerikaanse verteller Gabriel García Márquez, ‘maar dan kouder'. Daar zit veel in: beiden verkiezen het goede verhaal boven iets onbereikbaars als ‘de waarheid', en hun verhalen spelen op mythische plaatsen, respectievelijk Macondo en het platteland van Västerbotten.
Beiden zweren ook bij een opgewaardeerde vorm van realisme, iets dat weliswaar vanuit de werkelijkheid vertrekt, maar ze tegelijk verrijkt – we zouden het ‘magisch realisme' kunnen noemen, als die term niet zo was gecontamineerd door Hubert Lampo. De grens tussen echte herinnering en fantasie is bijna altijd onduidelijk.
Lindgrens Herinneringen heeft dezelfde status als Herinneringen aan mijn droeve hoeren van García Márquez: een bijna achteloze proeve van meesterschap van een schrijver aan het einde van zijn loopbaan. Amper 188 pagina's volstaan om te zeggen wat nog gezegd dient te worden, en het ‘verhaal' dient vooral als kapstok om alle thema's in een synthese bijeen te brengen.
‘Eigenlijk […] schrijf ik helemaal niet over de dingen waarover ik schrijf! De stof is een bijzaak, een futiliteit. De vorm is de hoofdzaak!', schrijft Lindgren. De vaak ontroerende anekdotes in Herinneringen vertonen schijnbaar niet al te veel samenhang, maar putten wel uit de bronnen van zijn oeuvre van intussen meer dan dertig titels: dood, aftakeling, de genade, de onbetrouwbaarheid van het geheugen.
Toch is het zeker geen treurig boek. Lindgren permitteert zich grapjes met de vorm. Over een jeugdherinnering schrijft hij dat hij zich toen piekfijn opkleedde, omdat hij wist dat er in Herinneringen over hem zou worden geschreven. Maar vooral is er zijn kenmerkende toon, zijn droge, berustende humor. De plattelandsmensen die zijn herinneringen bevolken, zijn vaten vol gerijpte, te citeren wijsheid.
‘Ik heb ze bijna allemaal in mijn jeugd al voltooid. Nu moet ik ze alleen nog naar eer en geweten opschrijven', zegt Lindgren over zijn eigen boeken. Op het einde van Herinneringen ordent hij nog wat onderwerpen voor volgende romans. Hopelijk kan hij ze nog allemaal schrijven.


Torgny Lindgren / Herinneringen / vertaling: Lia van Strien / De Geus / 188p / gepubliceerd in De Standaard der Letteren, 11 januari 2013