de fatale driehoek - peter fröberg idling

In 1978 reisden vier linkse Zweden door het Democratisch Kampuchea van Pol Pot. Ze vonden er een socialistisch paradijs vol gezonde, blije mensen, en trokken dus langs een van de grootste massamoorden van de twintigste eeuw zonder daar ook maar iets van te merken. De glimlach van Pol Pot, het boek dat de Zweedse journalist en jurist Peter Fröberg Idling daarover publiceerde, werd een behoorlijk commercieel en kritisch succes. Hij zocht een verklaring voor de selectieve ideologische blindheid van zijn landgenoten en analyseerde ook uitvoerig de complexe Cambodjaanse context, de rol van de Amerikanen en de gruweldaden van de Rode Khmer.

In De fatale driehoek keert Fröberg verder terug in de tijd en focust hij op één intense maand in de late zomer van 1955, kort na de onafhankelijkheid van Frankrijk in november 1953 en twintig jaar voor het begin van het Rode Khmer-regime. Nadat koning Norodom Sihanouk begin maart 1955 is afgetreden, worden er voor het eerste echte parlementsverkiezingen gehouden. Sihanouk haalt voor de conservatieve partij een verpletterende overwinning en wordt premier.

Heb de boeren lief

Hoewel De fatale driehoek uitdrukkelijk een ‘fantasie’ is, dus een roman en geen journalistiek werk, zijn de drie hoofdpersonages, die elk een deel van het verhaal dragen, historische figuren. Sar zal later bekend worden als Pol Pot, maar is in 1955 nog een onbekende literatuurleraar en ondergrondse marxistische revolutionair. Sary is een minister van Sihanouk en dus een politiek tegenstander van Sar. Somaly is de schakel tussen de twee mannen, als verloofde van Sar en maîtresse van Sary, van wie ze na de verkiezingen zwanger wordt, om haar levensstijl te kunnen behouden.

Sar heeft in Parijs gestudeerd en is gek van zijn beeldschone Somaly, de dochter van prinses Ramsi, al beschouwt hij verliefdheid, en dan nog op een ‘verwende vrouw uit de bourgeoisie’, als ‘karakterzwakke sentimentaliteit’, want de revolutie gaat voor. Pas in de epiloog wordt zijn identiteit geëxpliciteerd – voordien wekt hij, als underdog, enige sympathie op, door zijn verzet tegen de heersende klasse. Hij etaleert een groot verlangen naar vrijheid en zelfbeschikking voor zijn land, maar beseft dat twee belangrijke voorwaarden voor echte revolutie ontbreken: een ‘politiek bewust proletariaat’ en ‘landarbeiders die lijfeigenen zijn’. In manifesten neemt hij het gebod op om de arbeidersklasse en de boeren ‘lief te hebben, te eren en bij te staan’. Maar omdat zijn partij verliest, kan hij niets in de praktijk brengen.

Ook Sary heeft, zoals zo velen uit de Cambodjaanse elite, een verleden in Parijs, waar hij democratische principes omarmde. Maar als minister wordt hij een machtspoliticus, die electorale opponenten gevangen zet. Sar verwijt Sary dat hij teruggrijpt naar praktijken die ‘volstrekt vreemd zouden zijn in de Europese democratieën die hij naar eigen zeggen zo bewondert’. Het klinkt, met wat we nu weten, bijzonder cynisch.

Het wiel der geschiedenis

Omdat Fröberg het verhaal in 1955 laat spelen, is De fatale driehoek een prequel van de grote tragedie. In 1955 hebben Sar en Sary nog hetzelfde doel: beter besturen dan de Franse koloniale heerser. In beide gevallen ontspoort die intentie op verschrikkelijke wijze, maar dat gaat slechts stap voor stap.

Fröberg imponeert vooral als analyticus en sfeerschepper. Als analyticus fileert hij de complexe dynamiek in een hopeloos verdeeld land, vooral door vanuit verschillende perspectieven te kijken. Als sfeerschepper maakt hij de constante paranoia van de revolutionairen (geluiden die doen verstijven, auto’s met gedoofde lichten), de machinaties, de tropische broeierigheid van Pnomh Penh en de complexe afhankelijkheid van de vroegere kolonisator Frankrijk bijzonder aanschouwelijk.

De hoofdstukken die Sar vertelt, zijn in de tweede persoon geschreven. Dat relatief ongewone vertelperspectief is niet het meest aangename, maar door Sar zichzelf te laten toespreken, geeft Fröberg het verhaal wel iets akelig bedrukts en onafwendbaars – het eindspel: 1,7 miljoen doden en een getraumatiseerde samenleving. Het blijft hallucinant hoe dat banale begin, het vroege gedweep van Sar met Marx, het gegoochel met termen als ‘de nieuwe kolonisatie’ en ‘kapitalistische onderdrukking’ evolueert naar een koppige, ontmenselijkende overtuiging dat ‘het wiel der geschiedenis rolt naar een rechtvaardiger toekomst’, zonder dat iemand het mag laten stoppen, en culmineert in een krankzinnige massamoord. Wie zijn lectuur graag voor zichzelf verantwoordt, moet niet verder zoeken: De fatale driehoek bevordert empathie, begrip en herinnering. En dat is heel wat.

Peter Fröberg Idling / De fatale driehoek / vertaling: Wendy Prins / Nieuw Amsterdam / 320p / gepubliceerd in De Standaard der Letteren, 16/08/2013